دستگاه گسترش‌ دهنده قوس فک (Palatal Expander) چیست؟

دستگاه گسترش‌ دهنده قوس فک با اعمال فشار تدریجی روی استخوان فک، باعث باز شدن آرام کام (سقف دهان) و گسترش قوس فک بالا می‌شود. به این ترتیب، فضای بیشتری برای دندان‌ها ایجاد شده و هم‌ترازی و تنفس بیمار بهبود پیدا می‌کند.
اخیرا یکی از بیمارانم در مورد این دستگاه سوال پرسید.

چرا گسترش‌دهنده فک لازم است؟

در کودکان و نوجوانان، استخوان‌های فک هنوز نرم و قابل تغییر هستند. اگر فک بالا باریک باشد، می‌تواند مشکلات مختلفی ایجاد کند، از جمله:

1. شلوغی دندان‌ها (Crowding): دندان‌ها به‌دلیل کمبود فضا روی‌هم می‌افتند.
2. بایت صلیبی (Crossbite): وقتی فک بالا از فک پایین باریک‌تر باشد و دندان‌های بالایی داخل دندان‌های پایین قرار بگیرند.
3. مشکلات تنفسی: فک باریک ممکن است باعث باریک شدن مجرای تنفسی و تنفس دهانی شود.
4. زیبایی لبخند: فک باریک باعث می‌شود لبخند باریک‌تر به نظر برسد و فاصله‌ی بین گونه و دندان‌ها زیاد باشد.

بنابراین، در کلینیک ارتودنسی دکتر فهیمی متخصص ما با بررسی عکس سفالومتری و قالب فک تصمیم می‌گیریم که آیا بیمار به گسترش فک نیاز دارد یا خیر.

مکانیزم عملکرد دستگاه Palatal Expander

دستگاه گسترش‌دهنده فک معمولاً از دو نیمه‌ی فلزی تشکیل شده که با یک پیچ مرکزی به هم متصل هستند. این پیچ با چرخاندن تدریجی (معمولاً توسط والدین کودک) باز می‌شود و دو نیمه را از هم دور می‌کند. در نتیجه استخوان‌های کام به‌آرامی از هم فاصله می‌گیرند و در فضای بین آنها استخوان جدید تشکیل می‌شود.

در کودکان و نوجوانان این فرآیند کاملاً طبیعی و بدون خطر است، زیرا در ناحیه میانی کام (midpalatal suture) هنوز استخوان به‌طور کامل جوش نخورده است.

انواع گسترش‌دهنده فک

من بر اساس سن، نوع مشکل و شدت تنگی فک، از مدل‌های مختلفی از این دستگاه استفاده می‌کنم:

۱. گسترش‌دهنده ثابت (Rapid Palatal Expander – RPE)

این نوع متداول‌ترین مدل است و با سیم و باند فلزی به دندان‌های آسیای بالا متصل می‌شود. پیچ مرکزی آن روزی یک یا دو بار توسط والدین چرخانده می‌شود تا فک به‌تدریج گسترش یابد.
مدت استفاده معمولاً ۳ تا ۶ ماه است.

۲. گسترش‌دهنده متحرک (Removable Expander)

در این مدل دستگاه به‌صورت پلاک شفاف یا آکریلی ساخته می‌شود و بیمار می‌تواند آن را در زمان غذا خوردن خارج کند. سرعت گسترش در این روش کمتر است اما برای کودکان کوچک‌تر یا بزرگسالان با تغییرات خفیف مناسب است.

۳. گسترش‌دهنده هیبریدی یا مینی اسکرو (Hybrid Expander)

در این روش، دستگاه به کمک پیچ‌های تیتانیومی کوچک (mini screw) به استخوان فک متصل می‌شود. این نوع در نوجوانان بزرگ‌تر و حتی بزرگسالان کاربرد دارد و فشار را مستقیماً به استخوان منتقل می‌کند.

۴. گسترش‌دهنده فک پایین (Lower Expander)

در مواردی که قوس فک پایین باریک است یا ازدحام دندانی در فک پایین دیده می‌شود، از این دستگاه برای گسترش عرضی فک پایین استفاده می‌شود.

مراحل درمان با Palatal Expander

1.بررسی و قالب‌گیری:

ما ابتدا عکس‌های رادیوگرافی و قالب فک را تهیه می‌کنیم تا نوع و اندازه دستگاه مشخص شود.

2. ساخت و نصب دستگاه:

دستگاه معمولاً در لابراتوار مخصوص ساخته و در جلسه بعد روی دندان‌ها فیکس می‌شود.

3. فعال‌سازی (چرخاندن پیچ):

والدین یا خود بیمار طبق دستور پزشک، پیچ را روزی یک‌بار با آچار مخصوص می‌چرخانند.

4. دوره‌ی نگهداری:

پس از رسیدن به عرض مطلوب، پیچ دیگر چرخانده نمی‌شود اما دستگاه حدود ۳ ماه در دهان باقی می‌ماند تا استخوان جدید تثبیت شود.

5. حذف دستگاه و شروع فاز ارتودنسی ثابت یا الاینر:

پس از اتمام گسترش، درمان ارتودنسی با براکت یا الاینر برای ردیف کردن دندان‌ها آغاز می‌شود.

نشانه‌های موفقیت در گسترش فک

در هفته‌های ابتدایی استفاده از دستگاه، ممکن است بین دندان‌های جلویی بالا فاصله‌ای (diastema) ایجاد شود. این نشانه‌ی خوبی است و نشان می‌دهد استخوان فک واقعاً در حال گسترش است. این فاصله معمولاً بعد از مدتی و با ادامه درمان ارتودنسی بسته می‌شود.

عوارض و احساسات طبیعی در روزهای اول

در چند روز اول استفاده، بیمار ممکن است احساس فشار در سقف دهان یا گونه‌ها داشته باشد. همچنین تلفظ برخی حروف کمی تغییر می‌کند و بلع ممکن است دشوار شود.
اما این علائم موقتی هستند و معمولاً ظرف ۳ تا ۵ روز برطرف می‌شوند.

عوارض احتمالی در صورت استفاده نادرست:

• درد زیاد در هنگام چرخاندن پیچ
• شل شدن باندهای فلزی
• تحریک لثه یا زخم زبان
• فعال‌سازی بیش از حد دستگاه

برای پیشگیری از این مشکلات، رعایت دقیق دستورات ما ضروری است.

مراقبت‌های بهداشتی در زمان استفاده از Expander

به‌دلیل ثابت بودن بیشتر مدل‌های این دستگاه، تمیز کردن دهان کمی دشوارتر است. رعایت نکات زیر ضروری است:

1. استفاده از مسواک بین‌دندانی و واترجت: برای پاک کردن باقیمانده غذا از زیر دستگاه.
2. شست‌وشوی دهان با آب‌نمک یا دهانشویه بدون الکل.
3. پرهیز از خوردن غذاهای چسبنده یا سفت مانند آدامس، تافی، و ته‌دیگ.
4. چکاپ‌های منظم: معمولاً هر ۴ تا ۶ هفته یک‌بار برای کنترل میزان گسترش و سلامت بافت‌ها.

گسترش فک در بزرگسالان

در بزرگسالان، استخوان میانی کام معمولاً جوش خورده است و دستگاه معمولی نمی‌تواند آن را باز کند. در این موارد از روش‌های ترکیبی استفاده می‌شود:

• SARPE (Surgically Assisted Rapid Palatal Expansion): ترکیب جراحی فک و دستگاه گسترش‌دهنده برای باز کردن استخوان جوش‌خورده.
• Mini Screw Expanders: استفاده از اسکروهای استخوانی که نیرو را مستقیم به فک منتقل می‌کنند.

این روش‌ها معمولاً توسط متخصص ارتودنسی و جراح فک و صورت به‌صورت مشترک انجام می‌شوند.

مزایای درمان با گسترش‌دهنده فک

1. ایجاد فضای کافی برای دندان‌های دائم.
2. اصلاح بایت صلیبی و بهبود جویدن.
3. بهبود تنفس و کاهش تنفس دهانی.
4. بهبود زیبایی لبخند و هماهنگی فک‌ها.
5. پیشگیری از نیاز به کشیدن دندان‌های سالم در آینده.

سن مناسب برای استفاده از Palatal Expander

بهترین سن برای استفاده از این دستگاه بین ۷ تا ۱۳ سالگی است، زمانی که بخیه کام هنوز انعطاف دارد.
با این حال، در برخی نوجوانان بزرگ‌تر نیز قابل استفاده است و در بزرگسالان می‌توان با روش‌های هیبریدی یا جراحی کمکی، نتایج خوبی گرفت.

پاسخ به پرسش‌های رایج بیماران

۱. آیا استفاده از گسترش‌دهنده درد دارد؟

معمولاً خیر. ممکن است فشار یا تیر کشیدن خفیفی حس شود، ولی درد قابل‌تحمل است و ظرف یکی دو روز از بین می‌رود.

۲. اگر پیچ را اشتباه بچرخانم چه می‌شود؟

بلافاصله به مطب ارتودنسی دکتر فهیمی اطلاع دهید تا تنظیم مجدد انجام شود. بهتر است والدین قبل از شروع، آموزش عملی ببینند.

۳. آیا فاصله بین دندان‌ها بعد از درمان می‌ماند؟

خیر، فاصله جلو دندان‌ها در ادامه درمان ارتودنسی بسته می‌شود.

۴. آیا Expander باعث تغییر چهره می‌شود؟

در کودکان ممکن است باعث پهن‌تر شدن ملایم لبخند و گونه‌ها شود که معمولاً زیباتر به نظر می‌رسد.

نکات کلیدی برای والدین

• چرخش پیچ باید طبق دستور دقیق پزشک (مثلاً روزی یک‌بار) انجام شود.
• اگر کودک از درد شدید یا لق شدن دندان شکایت داشت، فعال‌سازی را متوقف و با پزشک تماس بگیرید.
• همکاری کودک در رعایت بهداشت و حضور منظم در جلسات کنترل، شرط موفقیت درمان است.

جمع‌بندی

گسترش‌دهنده قوس فک (Palatal Expander) یکی از ابزارهای مهم ارتودنسی است که به‌ویژه در دوران رشد کودک می‌تواند از مشکلات بزرگ آینده پیشگیری کند. این دستگاه با گسترش تدریجی استخوان فک بالا، فضای کافی برای رویش دندان‌ها ایجاد کرده و علاوه بر زیبایی لبخند، عملکرد تنفس و جویدن را نیز بهبود می‌دهد.

اگر کودک شما دچار ازدحام دندانی، بایت صلیبی یا تنفس دهانی است، حتماً با مرکز ارتودنسی دکتر مهدی فهیمی مشورت کنید. تشخیص به‌موقع می‌تواند باعث شود که با یک درمان ساده و بدون جراحی، رشد فک به‌صورت طبیعی و هماهنگ ادامه یابد.